- Gần một phần tư thế kỷ làm thư ký, ông Vũ Kỳ không chỉ là "chú tiểu đồng" của Bác Hồ mà còn tâm huyết dành trọn cuộc đời còn lại gìn giữ và phát huy di sản của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Ông Vũ Kỳ, tên khai sinh là Vũ Long Chuẩn, sinh
năm 1921 ở Hương Canh, Vĩnh Phú, nguyên quán ở xã Mễ Sơn, nay là xã Nguyễn Trãi,
huyện Thường tín, Hà Tây. Ngày 28/8/1945 là ngày đưa
ông sang bước ngoặt cuộc đời khi được ông Trần Đăng Ninh dẫn đến ngôi nhà 48
Hàng Ngang - Hà Nội để nhận nhiệm vụ giúp việc cho Chủ tịch Hồ Chí Minh, và từ
đó trở thành thư ký thân cận cho đến khi Bác qua đời.
| Ông Vũ Kỳ và Bác Hồ tháng 9/1960. Ảnh tư liệu |
Một phần tư thế kỷ làm người giúp việc kiên trung, tận tụy, ông được Bác Hồ trìu mến gọi là "chú tiểu đồng". Song một mảng sáng, một dấu ấn Vũ Kỳ đậm nét được nhắc đến nhiều sau này, đó là sự nghiệp gìn giữ và phát huy giá trị di sản Hồ Chí Minh.
Từ chối chức vụ
Ông Chu Đức Tính, giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh kể: Sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời, Trung ương có gợi ý bố trí công tác cho ông Vũ Kỳ một chức vụ tương xứng trong Chính phủ, nhưng ông đã báo cáo với Trung ương, tình nguyện được tiếp tục công việc gìn giữ các di sản của Bác Hồ để lại. Những trang tiếp theo của cuộc đời ông gắn liền với quá trình xây dựng Lăng Bác, sự hình thành, ra đời và phát triển của Bảo tàng Hồ Chí Minh, của hệ thống di tích lưu niệm và các bảo tàng Hồ Chí Minh chi nhánh trong cả nước, từ Pác Bó đến các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long và một số di tích của Người trên thế giới.
Đặc biệt, công trình Bảo tàng Hồ Chí Minh, nơi lưu giữ và trưng bày tài liệu, hiện vật có liên quan đến Chủ tịch Hồ Chí Minh, trung tâm nghiên cứu, giáo dục về cuộc đời và sự nghiệp cách mạng vĩ đại của Người là thành quả của cả một chặng đường dài 20 năm chuẩn bị gian nan, đầy khó khăn và thiếu thốn. Và ông Vũ Kỳ đã dành trọn công sức nửa sau cuộc đời của mình để chăm lo cho sự nghiệp bảo vệ và phát huy di sản tư tưởng, văn hóa, đạo đức Hồ Chí Minh.
Đại tá Trần Văn Thùy, nguyên giám đốc Bảo tàng công an nhân dân gọi Vũ Kỳ là "anh". Ông kể câu chuyện về vị thủ trưởng thường xuyên chăm lo xây dựng đội ngũ cán bộ.
"Hơn ai hết, anh Vũ Kỳ thấm thía lời dạy của Bác Hồ: Cán bộ quyết định hết thảy". Đại tá Thùy kể ông từng chứng kiến ông Vũ Kỳ trăn trở ra sao, lo lắng như thế nào khi thực trạng đội ngũ cán bộ của cơ quan trong nửa đầu những năm 70 thế kỷ trước. Và ông đã làm cuộc lựa chọn cán bộ và đào tạo cán bộ. Không chỉ đào tạo trong nước về lịch sử, chuyên ngành bảo tàng, ngoại ngữ, ông còn cho gửi cán bộ ra nước ngoài học hỏi, trao đổi kinh nghiệm để nâng cao chuyên môn nghiệp vụ.
Bà Vũ Thị Thủy, một cán bộ bảo tàng gọi ông là "giám đốc đặc biệt nhất". Nhớ lại chuyện cũ, bà kể: Ngày cắt băng khánh thành Bảo tàng Hồ Chí Minh, 19/5/1990, cũng là ngày ông xin nghỉ cương vị giám đốc. Sau một ngày vất vả đón tiếp đồng bào trong nước và bạn bè quốc tế đến dự lễ khánh thành bảo tàng, ông nói với những cán bộ trẻ: Nguyện ước của ông đã hoàn thành. Ông trao quyền giám đốc cho một người khác, rồi trở về Khu di tích, nơi hình bóng Bác Hồ in dấu trong suốt mấy chục năm ông được ở bên Người. Ông lại tiếp tục công việc của mình, nghiên cứu, biên tập, ghi chép những tài liệu, những mẩu chuyện về Bác Hồ...
Kho tư liệu sống
Cho đến ngày ông qua đời, đã có hàng ngàn trang viết về Bác Hồ, gần một chục cuốn sách, hàng trăm bài đăng trên các báo và tạp chí, rất nhiều cuộc nói chuyện với các tầng lớp nhân dân, với bạn bè quốc tế yêu mến Bác Hồ.
Bà Nguyễn Thị Minh Hương, cán bộ bảo tàng cũng kể: "Một điều làm ông trăn trở là không ít thông tin về Bác viết trên sách báo những năm đó không được chính xác, có khi sai lệch, lúc lại thần thánh hóa Bác Hồ, người đọc sẽ học tập theo Bác ra sao đây? Ông suy nghĩ phải làm sao để các thế hệ sau này khi tiếp xúc với các sách, báo, tài liệu viết về Bác được tiếp nhận nhận thông tin chính xác, hiểu đúng về Bác để học tập và làm theo tấm gương của Người".
Ông quan niệm, việc gì dù nhỏ, có ích cố gắng làm. Ông căn dặn cán bộ bảo tàng, nơi có thế mạnh là lưu trữ nhiều tài liệu tin cậy về Bác Hồ, phải giúp các nơi khi họ viết về Bác. Ông yêu cầu thư viện cơ quan phải bổ sung tất cả những sách báo viết về Bác và liên quan đến Bác. Riêng ông có cả một tập nhật ký nhiều cuốn ghi chép lại chi tiết những ngày đi theo Bác Hồ. Từng bước, ông mời các nhà xuất bản đến làm việc. Được gặp và làm việc với ông - người thư ký riêng của Bác Hồ, mọi người rất phấn khởi và cho đó là hướng đi đúng. Sau này cứ có sách viết về Bác là các nơi đều đưa đến "nhờ chỗ anh Vũ Kỳ thẩm định giúp". Sau này ông chuyển công việc đó, hướng dẫn cho các cán bộ bảo tàng làm.
"Sau một thời gian xem cách chúng tôi làm, ông cùng chúng tôi rút kinh nghiệm. Lúc ấy ông chỉ ra một nguyên tắc: Khi đọc sách viết về Bác, trước các sự kiện cần đặt ra câu hỏi sự kiện đó có đúng không? Có logic không? Có tác dụng giáo dục không?".
Trong khoảng thời gian từ năm 1976 đến 1988, ông Vũ Kỳ đã giúp nhiều nhà xuất bản: Sự thật, Thanh niên, Phụ nữ, Lao động, Kim Đồng..., các tác giả kịch, phim và các địa phương xuất bản sách về Bác Hồ, chỉnh sửa, bổ sung nhiều tài liệu quý về Bác làm cơ sở nghiên cứu cho đông đảo bạn đọc.
Ở tuổi "nhân sinh thất thập cổ lai hi", ông tiếp nhận sự ra đi của mình một cách nhẹ nhàng và chủ động. Ông Chu Đức Tính kể, mùa xuân năm 2001, khi bước vào tuổi 80, ông Vũ Kỳ nói vui với mọi người đến chúc Tết: "Đêm qua tôi lại nằm mơ thấy Bác Hồ, Bác bảo tôi liệu mà thu xếp về với Bác...". Rồi ông nhắc cán bộ Bảo tàng Hồ Chí Minh tranh thủ hỏi, tranh thủ khai thác tài liệu. Khi bị bệnh nặng, phải nằm điều trị dài ngày ở bệnh viện Hữu nghị, mỗi khi có cán bộ Bảo tàng Hồ Chí Minh tới thăm, ông không quan tâm đến bệnh tật của mình, mà chỉ hỏi về công việc cơ quan. "Ra đi ở tuổi 84, ông vẫn đau đáu một nỗi niềm": Còn nhiều điều chưa kịp viết hết, chưa kịp kể hết những câu chuyện về Bác Hồ kính yêu".
Linh Thư
| Phóng to |
| Thủ tướng Phan Văn Khải chia buồn cùng gia quyến đồng chí Vũ Kỳ |
Tiễn đưa người thư ký riêng của Bác Hồ có Tổng bí thư Nông Đức Mạnh, Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn An, Thủ tướng Phan Văn Khải cùng nhiều đồng chí lãnh đạo khác của Đảng và Nhà nước. Chủ tịch nước Trần Đức Lương, nguyên Chủ tịch nước Lê Đức Anh, nguyên Thủ tướng Võ Văn Kiệt... cũng gửi vòng hoa tiễn đưa người bạn, người đồng chí thân yêu của mình.
Các ban ngành của Đảng, của Nhà nước như Ban Tổ chức trung ương, Ban Tư tưởng - văn hóa trung ương, Ban Nội chính trung ương… đều cử đoàn đại biểu đến tiễn đưa ông về với Bác Hồ. Nhiều lắm, tính ra có tất cả hơn 200 đoàn, đại diện cho tình cảm thân thiết của toàn Đảng, toàn dân lưu luyến, tiếc thương đến tiễn đưa người thư ký riêng của Bác Hồ lên đường đi xa.
Có lẽ cảm động nhất khi mọi người nghe loa phóng thanh truyền đi lời giới thiệu của ban tổ chức: “Đại tướng Võ Nguyên Giáp cùng gia đình đến viếng đồng chí Vũ Kỳ”. Tất cả hàng trăm cặp mắt đổ dồn về vị tướng già năm nay đã ở tuổi 94, vẫn quân phục chỉnh tề, bước chậm rãi quanh linh cữu người đồng chí tuy cách nhau đúng mười tuổi [1911 - 1921] nhưng hơn 60 năm qua đã xây đắp nên một tình bạn đẹp đẽ hiếm có.
Năm 1941, đồng chí Vũ Kỳ được Đảng cử sang Trung Quốc học tập quân sự để chuẩn bị điều kiện cho đấu tranh vũ trang. Khi rời Cao Bằng để qua biên giới, Bác Hồ dặn ông: “Chú sang đó sẽ gặp chú Giáp, nguyên là giáo sư dạy ở Trường Thăng Long. Chú nhớ chuyển lời hỏi thăm của Bác”.
Đêm đầu tiên gặp nhau trên đất nước bạn, hai người đã nằm gác chân lên nhau tâm sự đến gần sáng. Dương Hoài Nam [bí danh của đại tướng Võ Nguyên Giáp] hỏi rất nhiều về tình hình Hà Nội. Còn U Xao Ty [bí danh mới được tổ chức đặt cho đồng chí Vũ Kỳ] thì lắng nghe như nhập tâm những điều dặn dò của vị giáo sư Trường Thăng Long mà mình đã từng nghe danh tiếng…
Cách mạng thành công, Bác Hồ và đồng chí Võ Nguyên Giáp về Hà Nội. Đồng chí Trần Đăng Ninh đưa ông Vũ Kỳ đến gặp Bác giữa lúc thường vụ đang họp ở 48 Hàng Ngang. Thấy ông xuất hiện đột ngột, đồng chí Võ Nguyên Giáp reo lên: “Ô Kỳ, U Xao Ty!”. Trần Đăng Ninh ngạc nhiên hỏi: “Biết nhau à?”.
Chiều tối 18-12-1946, để cứu vãn tình thế hòa bình cho đến phút chót, Bác Hồ bảo ông Vũ Kỳ từ Vạn Phúc ra Hà Nội chuyển thư cho Xanh-tơ-ni, cao ủy toàn quyền của Pháp ở Đông Dương. Khi đi, Bác Hồ dặn: “Chú ghé qua vila Deseau [biệt thự Liễu] ở gần ngã tư Sở, đưa thư này cho chú Văn và dặn nếu có cần thêm bớt, sửa chữa gì thì cứ làm rồi chuyển cho Xanh-tơ-ni ngay trong đêm nay”. Ông đã hoàn thành chu đáo nhiệm vụ Bác giao cho mặc dù lúc này tình hình Hà Nội đã rất căng thẳng.
Nửa đêm hôm đó ông mới về tới Vạn Phúc. Bác đang lo lắng chờ đợi. Bác vẫn thường nói với ông: “Lúc này giữ được thêm dù chỉ một ngày hòa bình cũng quí”. Nhưng ông thất vọng báo cáo với Bác: “Xanh-tơ-ni không tiếp đại diện của ta. Lính Pháp ở Hà Nội đang chuẩn bị ráo riết để gây chiến...”. Trong đêm tối, ông thấy cặp mắt của Bác sáng quắc, nhìn trân trân vào ngọn đèn dầu rồi đột ngột Bác đấm mạnh tay xuống bàn, dằn từng tiếng: “Hừ, thì đánh”.
Và đêm hôm ấy, “Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến” ra đời. Sau khi lời kêu gọi kháng chiến được thông qua, mãi sau này ông vẫn còn nhớ như in vị bộ trưởng Bộ Quốc phòng mặc chiếc áo khoác dài lửng, đầu đội mũ phớt, mắt đeo kính đen, từ gác hai xuống và vội vã bước trong buổi chiều mùa đông đầy biến động...
Ở tuổi “nhân sinh thất thập cổ lai hi”, ông Vũ Kỳ tiếp nhận sự ra đi của mình một cách nhẹ nhàng và chủ động. Từ ngày 27-9-2004, khi vừa chuyển xuống phòng cấp cứu, biết bệnh mình khó qua khỏi, nếu kéo dài sẽ làm khổ vợ con và người thân, ông đã cố viết mấy dòng dặn lại: “Các con thân yêu! Tuổi thọ ông kéo dài thành đại thọ rồi. Nên đề nghị không cấp cứu nữa”. Nhớ mùa xuân năm 2001, khi bước vào tuổi 80, ông nói vui với mọi người đến chúc tết: “Đêm qua tôi lại nằm mơ thấy Bác Hồ, Bác bảo tôi liệu mà thu xếp về với Bác...”.
Tính từ hôm nằm mơ thấy Bác gọi về với cõi vĩnh hằng thì ông đã có thêm bốn năm ở lại với cuộc đời. Trong bốn năm ấy, ông đã làm thêm một số việc quan trọng. Ông viết được hơn mười bài báo, trong đó ông tâm đắc nhất hai bài: một bài đăng ở báo Công An Nhân Dân với tiêu đề “Trong di chúc của mình, ba lần Bác viết: Tôi vẫn sáng suốt”, một bài đăng ở An Ninh Thế Giới với tiêu đề: “Bác Hồ tháng 5-1948”.
Bài thứ nhất ông nhấn mạnh một ý trong di chúc của Bác là sau khi đánh thắng đế quốc Mỹ, nhiệm vụ xây dựng lại đất nước là hết sức nặng nề: “Đó là một công việc cực kỳ to lớn, phức tạp và khó khăn. Chúng ta phải có kế hoạch sẵn sàng, rõ ràng, chu đáo để tránh khỏi bị động, thiếu sót và sai lầm. Theo ý tôi, việc cần phải làm trước tiên là chỉnh đốn lại Đảng”. Bài thứ hai, ông tâm đắc nhất là lời tâm sự của Bác với các thành viên Hội đồng Chính phủ trong một đêm mưa tháng 5-1948 giữa rừng Việt Bắc: “Con người ta ai chẳng muốn ăn ngon mặc đẹp, ai chẳng muốn của cải giàu sang, nhưng tất cả những cái đó rồi cũng qua đi, chỉ có tiếng xấu là để lại muôn đời”.
Xin vĩnh biệt ông! Vũ Kỳ, người thư ký tận tụy của Bác Hồ.
THẾ KỶ