Mục lục bài viết
- I. Lịch sử phát triển của biện chứng
- 1. Phép biện chứng mộc mạc, chất phác thời cổ đại
- 2. Phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ điển Đức
- - Tư tưởng biện chứng cơ bản trong triết học Cantơ, Phíchtơ, Sêlinh.
- - Phép biện chứng duy tâm của Hêghen
- 3. Phân tích phép biện chứng duy tâm của Hêghen
- Hình thức
- Nội dung
- 4. Phép biện chứng duy vật
- 5. Đặc điểm và vai trò của phép biện chứng duy vật
- II. Siêu hình và biện chứng
- 1. Thuật ngữ siêu hình
- Nguồn gốc của phép siêu hình
- Đặc điểm của phép siêu hình
- Giá trị, hạn chế của phép siêu hình
- 2. Thuật ngữ biện chứng
- Nguồn gốcbiện chứng
- Đặc điểm của phép biện chứng duy vật
I. Lịch sử phát triển của biện chứng
1. Phép biện chứng mộc mạc, chất phác thời cổ đại
Phép biện chứng trong triết học Ấn Độ, Trung Quốc và Hy Lạp cổ đại.
Trong Đạo Phật những quan niệm duy vật và biện chứng thể hiện trong quan niệm về tính tự thân sinh thành, biến đổi của vạn vật tuân theo tính tất định và phổ biến của luật nhân - quả. Trong triết học Trung Quốc cổ, trung đại, những quan niệm biện chứng được thể hiện trong thuyết Âm - Dương, Ngũ hành, Đạo gia v.v. Các nhà biện chứng Hêraclít, Xôcrát, Platôn, Arixtốt với những tư tưởng vận động, biến đổi của thế giới vật chất đều là những nhà biện chứng bẩm sinh, tự phát tiêu biểu của triết học Hy Lạp cổ đại.
Đặc trưng cơ bản của phép biện chứng cổ đại là tính tự phát, ngây thơ; mới chỉ là những quan điểm biện chứng mang tính suy luận, phỏng đoán trên cơ sở những kinh nghiệm trực giác nên chưa trở thành hệ thống lý luận nhận thức, mà mới chỉ dừng lại ở sự mô tả tính biện chứng của thế giới. Cho dù còn hạn chế, nhưng phép biện chứng cổ đại coi thế giới là một chỉnh thể thống nhất; giữa các bộ phận của thế giới có mối liên hệ qua lại, thâm nhập, tác động và quy định lẫn nhau và đó là cơ sở để phép biện chứng phát triển.
2. Phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ điển Đức
- Tư tưởng biện chứng cơ bản trong triết học Cantơ, Phíchtơ, Sêlinh.
Ra đời vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ điển Đức là hình thức thứ hai của phép biện chứng.
Trong triết học nhị nguyên của Cantơ, tư tưởng biện chứng cơ bản là tư tưởng về sự thống nhất giữa các mặt đối lập, theo đó, sự thống nhất và thâm nhập lẫn nhau của các mặt đối lập [lực hút và lực đẩy] là động lực của sự vận động, phát triển và động lực đó có trước vật chất; vận động tách rời vật chất. Trong triết học duy tâm chủ quan của Phíchtơ, tư tưởng biện chứng cơ bản là tư tưởng cho rằng, mâu thuẫn là nguồn gốc của sự phát triển. Mâu thuẫn và phát triển chỉ tồn tại trong ý thức, mâu thuẫn thể hiện sự vận động tiến bộ của tư duy trong quá trình nhận thức. Trong triết học duy tâm khách quan của Sêlinh, tư tưởng biện chứng cơ bản là tư tưởng về mối liên hệ phổ biến, về sự thống nhất và về sự phát triển; tư tưởng về sự thống nhất biện chứng của tự nhiên, về sự đấu tranh giữa các mặt đối lập trong tự nhiên.
- Phép biện chứng duy tâm của Hêghen
3. Phân tích phép biện chứng duy tâm của Hêghen
Trong triết học Hêghen, phép biện chứng duy tâm được phát triển đến đỉnh cao với hình thức và nội dung phong phú.
Hình thức
Về hình thức, phép biện chứng của Hêghen đã bao quát cả ba lĩnh vực, bắt đầu từ các phạm trù lôgíc đến lĩnh vực tự nhiên, tinh thần và kết thúc bằng biện chứng của toàn bộ quá trình lịch sử.
Nội dung
Về nội dung, ông Hêghen chia phép biện chứng thành tồn tại, bản chất và khái niệm. 1] Tồn tại là cái vỏ bên ngoài, trực tiếp, nông nhất mà con người có thể cảm giác và được cụ thể hoá trong các phạm trù chất, lượng và độ. 2] Bản chất là tầng gián tiếp của thế giới, không thể nhận biết được bằng cảm giác, tồn tại trong mâu thuẫn đối lập với chính mình và được thể hiện trong các phạm trù hiện tượng - bản chất, hình thức - nội dung, ngẫu nhiên - tất yếu, khả năng - hiện thức v.v. 3] Còn khái niệm [mà hiện thân của nó là giới hữu cơ, sự sống] là sự thống nhất giữa tồn tại với bản chất, là cái vừa trực tiếp [có thể cảm giác được], vừa gián tiếp [không thể cảm giác được] và được thể hiện trong các phạm trù cái phổ quát, cái đặc thù, cái đơn nhất. Phép biện chứng trong giai đoạn này là sự phát triển; là sự chuyển hoá từ cái trừu tượng đến cái cụ thể, từ chất này sang chất khác được thực hiện nhờ giải quyết mâu thuẫn. Phát triển được coi là sự tự phát triển của ý niệm tuyệt đối, từ tồn tại đến bản chất, từ bản chất đến khái niệm, trong đó khái niệm vừa là chủ thể, vừa là khách thể, đồng thời là ý niệm tuyệt đối. Hêghen coi phát triển là nguyên lý cơ bản nhất của phép biện chứng với phạm trù trung tâm là tha hoá và khẳng định tha hoá được diễn ra ở mọi nơi, mọi lúc trong cả tự nhiên, xã hội và tinh thần.
- Hạn chế của phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ điển Đức là nó còn mắc phải hạn chế vì đó là biện chứng của cái phi vật chất, là biện chứng của khái niệm, của tư duy thuần tuý, phản ánh một lực lượng thần bí nào đó ở bên ngoài thế giới vật chất.
- Sự cống hiến của phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ điển Đức là họ đã áp dụng phép biện chứng vào nghiên cứu các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội và qua đó đã xây dựng được hệ thống phạm trù, quy luật có lôgíc chặt chẽ của nhận thức tinh thần, và trong một ý nghĩa nào đó, là của cả hiện thực vật chất. Phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ điển Đức đã tạo ra bước quá độ chuyển biến về thế giới quan và lập trường từ chủ nghĩa duy vật siêu hình sang thế giới quan khoa học duy vật biện chứng.
Tuy nhiên, với những hạn chế của phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ điển Đức, khi khoa học tự nhiên phát triển sang giai đoạn tổng quát, nghiên cứu quá trình phát sinh, phát triển của sự vật, hiện tượng trên quan điểm duy vật, thì tất yếu nó sẽ bị phủ định và thay thế bằng phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa duy vật biện chứng.
4. Phép biện chứng duy vật
Định nghĩa phép biện chứng duy vậ là môn khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận động và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư duy.
Có thể hiểu phép biện chứng duy vật là học thuyết về các quy luật chung nhất của mối liên hệ hình thành, phát triển của tồn tại [tính thứ nhất] với tư duy của con người [tính thứ hai]. Lý luận về phương pháp tư duy được xây dựng trên học thuyết đó
5. Đặc điểm và vai trò của phép biện chứng duy vật
Phép biện chứng duy vật là sự thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan duy vật với phương pháp biện chứng; giữa lý luận nhận thức với lôgíc biện chứng. Mỗi nguyên lý của phép biện chứng duy vật đều được xây dựng trên lập trường duy vật; mỗi luận điểm của phép biện chứng duy vật là kết quả của sự nghiên cứu, được rút ra từ giới tự nhiên và trong lịch sử xã hội loài người; mỗi nguyên lý, quy luật, phạm trù của phép biện chứng đều được luận giải trên cơ sở khoa học và được chuẩn bị bằng toàn bộ sự phát triển của tự nhiên học trước đó.
Chính vì vậy, phép biện chứng duy vật đã đưa phép biện chứng từ tự phát đến tự giác, tạo ra chức năng phương pháp luận chung nhất, định hướng hoạt động lý luận và thực tiễn, giúp con người đề ra những nguyên tắc tương ứng và là một hình thức tư duy quan trọng nhất đối với khoa học tự nhiên hiện đại, bởi vì chỉ có nó mới có thể đem lại sự loại suy [analogie] và do đó đem lại phương pháp giải thích những quá trình phát triển diễn ra trong thế giới tự nhiên, giải thích những mối quan hệ chung, những bước quá độ từ một lĩnh vực nghiên cứu này sang một lĩnh vực nghiên cứu khác.
II. Siêu hình và biện chứng
1. Thuật ngữ siêu hình
Nguồn gốc của phép siêu hình
Thuật ngữ Siêu hình có gốc từ tiếng Hy Lạp metaphysique [với nghĩa là những gì theo sau vật lý học]. Phép siêu hình xuất phát từ chỗ, muốn nhận thức được một sự vật, hiện tượng, trước hết phải tách sự vật, hiện tượng ấy ra khỏi những mối liên hệ của nó khỏi các sự vật, hiện tượng khác và nhận thức nó ở trạng thái không biến đổi trong một không gian và thời gian xác định.
Đặc điểm của phép siêu hình
Đặc điểm của nó là tính một chiều, tuyệt đối hoá mặt này hay mặt kia, coi thế giới thống nhất là bức tranh không vận động, không phát triển. Các nhà siêu hình chỉ dựa trên những phản đề tuyệt đối không thể dung hoà được; có là có, không là không; hoặc tồn tại hoặc không tồn tại; sự vật, hiện tượng không thể vừa là chính nó lại vừa là cái khác nó; cái khẳng định và cái phủ định tuyệt đối bài trừ lẫn nhau.
Giá trị, hạn chế của phép siêu hình
Do quan niệm như vậy nên phép siêu hình chỉ có khả năng nghiên cứu cái riêng, nghiên cứu từng lĩnh vực biệt lập; phủ nhận các khâu trung gian, chuyển hoá; do đó kết quả nghiên cứu chỉ đi tới kết luận hoặc là thế này, hoặc là thế kia, phiến diện, không phản ánh đúng bản chất của sự vật, hiện tượng; không có khả năng phát hiện cái chung, cái có tính quy luật tác động trong các lĩnh vực mà các môn khoa học độc lập đã nghiên cứu. Từ giữa thế kỷ XVIII, cùng với sự phát triển của khoa học tự nhiên và nhận thức của con người, việc nghiên cứu thế giới từ giai đoạn sưu tầm, phân tích, thu thập tri thức về các sự vật, hiện tượng riêng lẻ, tách rời, không vận động chuyển sang giai đoạn tổng quát, nghiên cứu quá trình phát sinh, phát triển của sự vật, hiện tượng thì phép siêu hình không còn đáp ứng được yêu cầu của nhận thức khoa học và bị phép biện chứng phủ định.
2. Thuật ngữ biện chứng
Nguồn gốcbiện chứng
Thuật ngữ Biện chứng có gốc từ tiếng Hy Lạp dialektikê [với nghĩa là nghệ thuật đàm thoại, tranh luận]; theo nghĩa này, biện chứng là nghệ thuật tranh luận nhằm tìm ra chân lý bằng cách phát hiện các mâu thuẫn trong lập luận của đối phương, bảo vệ lập luận của mình. Trong lịch sử triết học đã tồn tại ba hình thức của phép biện chứng.
Đặc điểm của phép biện chứng duy vật
Về đặc điểm của phép biện chứng duy vật là khẳng định các sự vật, hiện tượng tồn tại trong mối liên hệ qua lại, quy định, chuyển hoá lẫn nhau, do đó tư duy biện chứng không chỉ thấy các sự vật, hiện tượng cá biệt, mà còn thấy những các mối quan hệ lẫn nhau giữa chúng; không chỉ thấy sự tồn tại, mà còn thấy cả sự sinh thành và sự tiêu vong, không chỉ thấy trạng thái tĩnh, mà còn thấy cả trạng thái động của chúng; không chỉ thấy cây, mà còn thấy cả rừng. Phép biện chứng duy vật mềm dẻo, linh hoạt, thừa nhận trong những trường hợp cần thiết, bên cạnh cái hoặc là ... hoặc là, còn có cả cái vừa là ... vừa là.
Do vậy, phép biện chứng duy vật là bước nhảy mới về chất trong lĩnh vực nhận thức; khắc phục được những hạn chế của phép biện chứng cổ đại, đẩy lùi phép siêu hình, cải tạo phép biện chứng duy tâm và trở thành phương pháp luận chung nhất của hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn.
[MK LAW FIRM: Bài viết được đăng tải nhằm mục đích giáo dục, phổ biến, tuyên truyền pháp luật và chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước không nhằm mục đích thương mại. Thông tin nêu trên chỉ có giá trị tham khảo vì vậy Quý khách khi đọc thông tin này cần tham khảo ý kiến luật sư, chuyên gia tư vấn trước khi áp dụng vào thực tế.]
Trên đây là nội dung Luật Minh Khuê đã sưu tầm và biên soạn. Trường hợp trong nội dung tư vấn có điều gì gây nhầm lẫn, chưa rõ ràng hoặc thông tin nêu trong nội dung tư vấn khiến quý khách chưa hiểu hết vấn đề hoặc/ và có sự vướng ngại, thắc mắc, chúng tôi rất mong nhận được ý kiến phản hồi của quý khách hàng. Mọi vướng mắc bạn vui lòng trao đổi trực tiếp với bộ phận luật sư tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài gọi số: 1900.6162 hoặc liên hệ văn phòng để nhận được sự tư vấn, hỗ trợ từ Luật Minh Khuê.
Rất mong nhận được sự hợp tác!
Trân trọng!
Luật Minh Khuê [Sưu tầm và biên tập].