a] Khái niệm: Phương pháp đàm thoại là phương pháp mà giáo viên và trẻ đưa ra các câu hỏi vàcâu trả lời về các sự vật, hiện tượng xung quanh nhằm đạt được mục đích nhất định.b] Các loại đàm thoại: Trong quá trình cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh có hai loạithường được sử dụng, đó là đàm thoại nhằm hình thành biểu tượng và đàm thoại nhằm củng cố,chính xác hoá, hệ thống hoá kiến thức [có khi được gọi là đàm thoại tổng kết].c] Cách hướng dẫn- Đàm thoại nhằm hình thành biểu tượng thường đi kèm với quan sát và xem tranh, ảnh, môhình, băng hình. Đàm thoại loại này nhằm tập trung sự chú ý, kích thích hoạt động tư duy, tích cựchoá sự tri giác đối tượng của trẻ.Để đàm thoại nhằm hình thành biểu tượng đạt được hiệu quả cao giáo viên mầm non cần chuẩnbị chu đáo các câu hỏi. Nội dung câu hỏi phụ thuộc vào mục đích của lần quan sát hoặc xem tranh,ảnh, mô hình, băng hình. Ví dụ: mục đích của quan sát con mèo là trẻ nhận biết các dấu hiệu đặctrưng của mèo thì câu hỏi cần có nội dung về màu sắc, các bộ phận đặc trưng, tiếng kêu, vận động,thức ăn của mèo.Câu hỏi cần ngắn gọn, rõ ý và phù hợp với đặc điểm nhận thức của trẻ. Đặc biệt câu hỏi cầnphải hướng sự chú ý của trẻ vào đối tượng tri giác, kích thích trẻ tìm tòi, khám phá, phát hiện. Ví dụ:Lông của con mèo có màu gì? Mèo có mấy chân? Tai nó quay ra phía ngoài hay quay vào nhau? Nóđang làm gì?Đối với trẻ mẫu giáo nhỡ và lớn cần tăng cường các câu hỏi nêu vấn đề nhằm phát triển tư duycho trẻ, cụ thể là các câu hỏi yêu cầu trẻ phải phân biệt, so sánh, phán đoán, suy luận, giải thíchv.v... Ví dụ: Quan sát con mèo có thể đặt câu hỏi: Mắt con mèo có giống với mắt chúng mình không?Con mèo đi như thế nào? Tại sao con mèo lại đi nhẹ nhàng như thế nhỉ? Nó sẽ ăn món gì nếu chúngmình cho nó một đĩa cá, một đĩa cơm và một đĩa rau xào?... Khi đưa ra mỗi câu hỏi giáo viên cầndành thời gian cho trẻ suy nghĩ. Cần kích thích và huy động câu trả lời từ nhiều trẻ bằng cách cho trẻtrả lời tập thể và trả lời cá nhân. Với những câu hỏi khó giáo viên cần giúp trẻ trả lời bằng cách đưara những câu gợi mở hoặc các chỉ dẫn kịp thời.- Đàm thoại nhằm củng cố, chính xác hoá, hệ thống hoá kiến thức.Sau khi trẻ đã được làm quen với một số nội dung của chủ đề nào đó thông qua quan sát, xemtranh ảnh, mô hình, băng hình, nghe kể chuyện, đọc thơ, hát, sưu tầm tranh, ảnh, đồ dùng..., giáoviên tiến hành đàm thoại nhằm củng cố, chính xác hoá, hệ thống hoá những kiến thức mà trẻ đã tíchluỹ được.*Chuẩn bị:+ Tích luỹ kiến thức cho trẻ bằng các phương pháp: quan sát; xem tranh, ảnh, băng hình; sửdụng chuyện, thơ, câu đố, bài hát; vẽ, nặn, xé dán; trò chuyện; làm các bộ sưu tập, đặc biệt cần tạoấn tượng, cảm xúc cho trẻ.+ Xác định mục đích, yêu cầu của đàm thoại.+ Chuẩn bị tranh, ảnh, mô hình, vật thật, băng hình.52 + Xây dựng hệ thống câu hỏi. Nội dung câu hỏi phải phù hợp với mục đích, yêu cầu đề ra, phùhợp với trình độ nhận thức của trẻ. Câu hỏi cũng cần hướng tới việc thiết lập các mối liên hệ và quanhệ, khái quát hoá những kiến thức mà trẻ đã tích luỹ được. Đặc biệt câu hỏi cần phải mang tính kháiquát cao. Ví dụ: Con biết gì về hoa hồng? Hoa cúc có đặc điểm gì? Con hãy kể những gì con biết vềcác chú bộ đội? Ngoài việc chuẩn bị câu hỏi, giáo viên cũng cần dự kiến trước những câu trả lời,lường trước các tình huống xảy ra để có cách xử lý linh hoạt.* Hướng dẫn đàm thoạiGiáo viên sử dụng các thủ thuật, biện pháp gây hứng thú và tạo ấn tượng, cảm xúc tốt cho trẻ.Sau đó sử dụng các câu hỏi đã chuẩn bị để trẻ tham gia trả lời. Mỗi câu hỏi nên cho nhiều trẻ thamgia trả lời. Giáo viên cần khen ngợi kịp thời những trẻ có câu trả lời đúng, gợi ý mỗi khi trẻ gặp khókhăn. Trong quá trình đàm thoại giáo viên sử dụng tranh ảnh, mô hình, vật thật hoặc các bộ sưu tậpđể phát triển khả năng tri giác, tư duy, khơi gợi xúc cảm, đồng thời khắc sâu và mở rộng kiến thứccho trẻ. Ngoài ra trong quá trình đàm thoại giáo viên còn có thể sử dụng các biện pháp khác như giảithích, giảng giải; sử dụng chuyện, thơ, ca dao, tục ngữ minh hoạ.2.2.2. Trò chuyệna] Khái niệmTrò chuyện là quá trình giao tiếp giữa các cá nhân hoặc một nhóm nhỏ với nhau nhằm tích luỹ,củng cố hoặc mở rộng hiểu biết, chia sẻ cảm xúc về các sự vật, hiện tượng xung quanh. Khác vớiđàm thoại, nội dung của trò chuyện linh hoạt hơn, tính chất của trò chuyện thoải mái, tình cảm hơn.b] Các loại trò chuyện- Trò chuyện giữa cô và trẻ trong đó cô là người chủ động đưa ra các câu hỏi, trẻ là người trảlời. Khi có thắc mắc trẻ có thể hỏi lại cô để cô giải thích, giảng giải. Cô cần biết cách đặt câu hỏi đểtrẻ có thể bộc lộ kinh nghiệm, hiểu biết cũng như cảm xúc của mình. Trò chuyện loại này giúp trẻgần gũi, gắn bó hơn với cô giáo, với trường lớp mẫu giáo. Đây cũng là một trong những phươngpháp để có thể đánh giá trình độ, vốn hiểu biết của trẻ để từ đó đưa ra các nội dung, phương phápcho trẻ làm quen với môi trường xung quanh phù hợp hơn.- Trò chuyện giữa trẻ với trẻ diễn ra trong nhóm trẻ với nhau theo một đề tài hoặc về một đốitượng mà cô khởi xướng. Trò chuyện loại này tỏ ra rất hiệu quả đối với việc tích luỹ, mở rộng kiếnthức vì những người tham gia đều có cùng trình độ hiểu biết, ngôn ngữ, cùng sở thích. Giáo viênphải là người định hướng nội dung trò chuyện bằng cách đưa đến một bức tranh hoặc một tìnhhuống nào đó nhằm thu hút sự quan tâm, chú ý của trẻ, kích thích để trẻ thể hiện kinh nghiệm củamình cho các bạn khác cùng biết. Khi trẻ đã tạo được nhóm để trò chuyện cô có thể không cần thamgia trực tiếp nhưng vẫn phải bao quát, bởi lẽ thông tin của trẻ đôi khi thiếu chính xác. Trong nhữngtrường hợp đó cô cần kịp thời sửa sai cho trẻ.Trò chuyện có thể tổ chức vào các thời điểm trong sinh hoạt hằng ngày.2.2.3. Giải thích, giảng giảiGiải thích, giảng giải tức là dùng lời nói dễ hiểu làm cho trẻ hiểu sâu, hiểu kỹ hơn những điều trẻđã và đang tri giác. Giải thích, giảng giải có thể đi kèm với quan sát, đàm thoại, mô hình hoá v.v...53 Những kiến thức mà cô muốn cung cấp thông qua giải thích, giảng giải phải chính xác, dễ hiểu,phù hợp với trình độ hiểu biết của trẻ.2.2.4. Chỉ dẫn và giao nhiệm vụChỉ dẫn là dùng lời nói kết hợp với hành động nhằm hình thành và rèn luyện một số kỹ năng chotrẻ như kỹ năng quan sát, kỹ năng lao động, chăm sóc cây cối, các con vật v.v... Chỉ dẫn, giao nhiệmvụ phải rõ ràng, ngắn gọn, cụ thể. Khi trẻ thực hiện nhiệm vụ cô cần bao quát để kịp thời sửa saihoặc khen ngợi trẻ.2.2.5. Sử dụng chuyện kể, chuyện đọc, sách, thơ, ca dao, tục ngữ, câu đố, bài hát và bảnnhạcĐây là một trong những phương pháp dùng lời nói được sử dụng rộng rãi trong quá trình cho trẻlàm quen với môi trường xung quanh. Phương pháp này có khả năng giải quyết được nhiệm vụ dạyhọc và giáo dục như: tích luỹ, củng cố, mở rộng kiến thức; giáo dục tình cảm đạo đức và thái độ ứngxử đúng đắn. Khi được sử dụng kèm với các phương pháp khác thì nó có khả năng gây hứng thú,kích thích sự tập trung chú ý của trẻ và là phương tiện để minh hoạ cho nội dung đàm thoại. Dướiđây là cách sử dụng các thể loại văn học và âm nhạc.- Chuyện kể và thơ: Sử dụng các câu chuyện kể và thơ có nội dung về thiên nhiên, về quêhương đất nước, về mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên và với chính con người. Giáo viên cóthể sử dụng những câu chuyện, bài thơ có sẵn hoặc tự sáng tác. Chuyện, thơ có thể sử dụng ngoàitiết học, cụ thể là trong sinh hoạt hằng ngày hoặc sử dụng trong các tiết học. Khi kể chuyện, đọcthơ, giọng đọc kể cần phải truyền cảm, kết hợp với cử chỉ, ánh mắt, điệu bộ giúp trẻ cảm nhận đượccả nội dung và giá trị tư tưởng của câu chuyện, bài thơ. Sử dụng chuyện kể và thơ ở ngoài tiết họcthì khi đọc, kể xong cô cần đàm thoại sơ bộ với trẻ. Nội dung đàm thoại cần phục vụ cho các mụcđích tích luỹ, củng cố hoặc mở rộng hiểu biết về tự nhiên và xã hội. Đối với mẫu giáo lớn có thể chotrẻ tự thể hiện các câu chuyện, bài thơ mà trẻ đã được biết về các sự vật, hiện tượng của tự nhiên vàxã hội xung quanh hoặc trẻ tự sáng tác thơ, chuyện về đề tài trẻ được làm quen.- Sách: Ở trường mầm non có thể sử dụng các loại sách như sách, tranh truyện dành cho trẻmầm non, sách khoa học, sách của nhà xuất bản Kim Đồng có kèm theo hình ảnh, từ điển tranh vàtóm tắt đặc điểm của động vật, thực vật v.v... Truyện đọc và sách có thể sắp xếp ở góc học tập vàgóc thư viện của các lớp mẫu giáo và thay đổi theo từng chủ điểm. Giáo viên có thể đọc cho trẻ nghetrong sinh hoạt hằng ngày. Khi đọc cô chỉ vào tranh hoặc các dòng chữ trong sách để trẻ có thể trigiác hình ảnh và các từ được in trong sách. Đọc xong cô có thể đàm thoại sơ bộ hoặc giải thích chotrẻ về nội dung mà trẻ được nghe. Sách cũng là địa chỉ tin cậy để mỗi khi trẻ có thắc mắc cô có thểtìm đến để có lời giải thích chính xác. Trong các giờ hoạt động, giáo viên có thể gợi ý để cho các cánhân và các nhóm trẻ xem sách và thảo luận cùng nhau. Để có "thư viện" phong phú giáo viên mầmnon có thể huy động sự đóng góp của các gia đình trẻ hoặc từ các học sinh ở trường tiểu học.- Ca dao, đồng dao, tục ngữ: Kho tàng ca dao, đồng dao, tục ngữ Việt Nam rất phong phú.Trong quá trình cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh giáo viên mầm non có thể sử dụng54 những câu ca dao, tục ngữ, các bài đồng dao đơn giản về thiên nhiên và xã hội để qua đó cung cấpkiến thức, kinh nghiệm và cách ứng xử cho trẻ. Ca dao, đồng dao, tục ngữ có thể sử dụng trong sinhhoạt hằng ngày, trên tiết học và trong các buổi dạo chơi khi có các tình huống hoặc các sự kiện xảyra gắn với nội dung của ca dao, đồng dao, tục ngữ. Khi đọc xong cô giáo cũng cần giải nghĩa sơ bộcho trẻ.- Câu đố: Câu đố được sử dụng rất rộng rãi trong các hình thức cho trẻ làm quen với môi trườngxung quanh. Giáo viên có thể sử dụng ngay những câu đố dành cho trẻ mầm non hoặc lựa chọnnhững câu đố phù hợp với trẻ em từ trong kho tàng câu đố dân gian Việt Nam và những câu đố dogiáo viên tự sáng tác. Câu đố có thể sử dụng như một phương pháp nhằm tích luỹ, củng cố, mở rộngkiến thức cho trẻ và như một biện pháp nhằm tập trung sự chú ý của trẻ. Khi đọc câu đố giọng đọccần chậm rãi, có thể gợi ý cho trẻ khi trẻ khó đoán. Với trẻ lứa tuổi mẫu giáo lớn cô có thể khuyếnkhích trẻ tự sáng tác câu đố về các sự vật, hiện tượng gần gũi xung quanh.- Bài hát, bản nhạc: Có thể sử dụng tất cả các bài hát trong chương trình giáo dục mầm non vànhững bài hát của người lớn có nội dung dễ hiểu về thiên nhiên và xã hội. Giáo viên và trẻ có thể thểhiện các bài hát dưới hình thức cá nhân, tập thể hoặc thi đua giữa các nhóm. Ngoài ra có thể cho trẻnghe băng, xem tivi các bài hát theo chủ đề.3. Nhóm phương pháp và biện pháp thực hành3.1. Mục đích, vị trí, ý nghĩa3.1.1. Mục đích- Củng cố, bổ sung và phát triển tri thức.- Hình thành và rèn luyện một số kỹ năng: kỹ năng nhận thức, kỹ năng xã hội, kỹ năng thựchành.- Giáo dục óc sáng tạo, ý thức tự giác giữ gìn và bảo vệ môi trường sống xung quanh.3.1.2. Vị tríTheo quy luật nhận thức thì nhóm phương pháp thực hành giúp kiểm nghiệm lại những kiếnthức mà trẻ đã thu được thông qua hai nhóm phương pháp trực quan và dùng lời nói. Nhóm phươngpháp này được sử dụng rất rộng rãi ở tất cả các lứa tuổi.3.1.3. Ý nghĩa- Phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo cho trẻ.Thông qua các hoạt động thực hành trẻ được tích cực hoạt động: trải nghiệm, tìm tòi, khám phávà hoạt động tư duy, từ đó củng cố, bổ sung, phát triển tri thức cho trẻ. Trong các hoạt động thựchành trẻ mẫu giáo nhỡ và mẫu giáo lớn được chủ động lên kế hoạch và thực hiện theo kế hoạch màmình đã đề ra. Khi tham gia vào các trò chơi và hoạt động tạo hình trẻ được vận dụng hiểu biết, trítưởng tượng của mình để thể hiện các vai chơi và các sản phẩm tạo hình, quá trình đó đã làm cho ócsáng tạo của trẻ được rèn luyện và phát triển.- Góp phần tích cực vào việc giáo dục mối quan hệ tốt của trẻ với môi trường sống xung quanh.55 Trong các hoạt động thực hành trẻ được chơi, làm việc theo nhóm bạn bè, qua đó trẻ phát triểnkỹ năng hợp tác, thoả thuận, chia sẻ, nhường nhịn, giúp đỡ. Trong khi chơi và làm các thí nghiệm trẻđược tiếp xúc, tham gia vào việc tạo ra các tình huống, các điều kiện sống cho các đối tượng, từ đótrẻ thấy được sự cần thiết phải giữ gìn, chăm sóc và bảo vệ thiên nhiên, môi trường.3.2. Hướng dẫn thực hiện các phương pháp và biện pháp3.2.1. Sử dụng trò chơiTrong quá trình cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh trò chơi được sử dụng như mộtphương pháp quan trọng ở tất cả các độ tuổi nhà trẻ và mẫu giáo. Ở môn học này các trò chơi đượcsử dụng rất phong phú và đa dạng, bao gồm trò chơi học tập, trò chơi vận động và trò chơi sáng tạo.3.2.1.1. Trò chơi học tậpa] Khái niệm: Trò chơi học tập còn gọi là trò chơi dạy học [E.I.Chikheeva], là trò chơi có luật dongười lớn nghĩ ra. Trò chơi học tập được sử dụng nhằm mục đích giáo dục và dạy trẻ học, hướng tớiviệc hình thành và phát triển hoạt động trí tuệ cho trẻ.Ưu điểm cơ bản của trò chơi học tập là gợi được ở trẻ sự hứng thú, tập trung chú ý, những xúccảm tích cực đối với việc giải quyết các nhiệm vụ nhận thức thường tồn tại ở trạng thái ẩn.b] Mục đích- Củng cố, bổ sung, phát triển tri thức và kỹ năng.- Rèn luyện các khả năng hoạt động trí tuệ [khả năng quan sát, so sánh, phân nhóm...].c] Các loại trò chơi học tậpCó nhiều cách phân loại trò chơi học tập. Các nhà sư phạm Liên Xô [P.G.Xamarukova,A.K.Bondarenko, D.V.Menđzeriskav, E.N.Udalsova] chia trò chơi học tập theo tính chất sử dụng đồchơi và tài liệu học tập. Theo cách phân loại này trò chơi học tập gồm ba nhóm chính, đó là:- Trò chơi với vật thật: Trong những trò chơi này trẻ sử dụng quả, lá, cây, hoa, hạt, đồ dùng, đồchơi... Những trò chơi này không chỉ củng cố, bổ sung kiến thức mà còn góp phần rèn luyện các giácquan cho trẻ thông qua việc tiếp xúc trực tiếp với vật thật. Các trò chơi thuộc loại này bao gồm: Cáigì biến mất; Thêm bớt; Cái túi kỳ lạ; Tìm cây qua lá; Tìm lá cho hoa; Xếp nhanh thành nhóm.- Trò chơi với tranh ảnh, mô hình: Có thể sử dụng tranh ảnh các cỡ, mô hình bằng bìa, gỗ,nhựa, bông; các con giống; các bộ lô tô v.v...; đôminô; tú lơ khơ in hình các đối tượng như động vật,đồ vật v.v...; các quyển vở in hình vẽ các loại. Loại trò chơi với tranh, ảnh, mô hình được sử dụngrộng rãi nhất vì tính đa dạng của đồ chơi. Việc chuẩn bị đồ chơi không quá tốn kém và một số loại cóthể sử dụng nhiều lần. Các trò chơi với tranh, ảnh, mô hình phổ biến như: Cái gì biến mất; Thêmbớt; Nối hình; Ghép hình; Lôtô; Xếp tranh theo đúng thứ tự; Ai sai, ai đúng v.v...Trò chơi dùng lời nói: Những trò chơi này không cần sử dụng bất cứ một loại đồ chơi nào và cóthể áp dụng cho nhiều nội dung khác nhau. Các trò chơi phổ biến như: Đúng - sai; Nói thật nhanh;Kể đủ ba thứ; Bắt chước tiếng kêu v.v...56