Nguyễn xí là danh tướng triều đại nào

Trong lịch sử Việt Nam, việc dùng chó làm vũ khí trấn áp quân thù lại là câu chuyện độc nhất vô nhị của danh tướng nhà Lê – Nguyễn Xí.

Nguyễn Xí sinh năm 1396 tại Nghi Lộc, Nghệ An nhưng là người gốc Nghi Xuân, Hà Tĩnh. Tương truyền, ông dù sinh ra trong gia đình nghèo khó nhưng là người có tư chất thông minh nhanh nhẹn nên ngay từ khi mới 9 tuổi đã cùng anh trai Nguyễn Biện vào phục vụ nhà Lê Lợi. Sau khi Lê Lợi lên ngôi hoàng đế, Nguyễn Xí được phong làm Long Hổ tướng quân, tước Huyện hầu, là bậc khai quốc công thần của triều Hậu Lê và được ban quốc tính (họ vua). Ông làm quan trải qua 4 đời vua, nắm giữ những chức vụ quan trọng của triều đình. Đến năm Ất Dậu (1465), ông bị bệnh mất, thọ 68 tuổi, triều đình truy phong là thái sư.

Lại nói về thời điểm danh tướng Nguyễn Xí mới tham gia cùng Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa, một trong những vị trí đầu tiên ông được giao trông coi chính là chăm sóc bầy chó săn. Dưới sự huấn luyện và chăm sóc của vị danh tướng Nghệ An, bầy chó săn trở thành đội quân đặc biệt, từ đi đứng ăn ngủ cho tới tác chiến đều nhịp nhàng theo nhạc lệnh.

Những lúc nghĩa quân bị vây hãm, hết lương thực, đàn chó đi săn thú, bắt chim về làm thức ăn. Khi xung trận, Nguyễn Xí điều khiển bầy chó lăn xả vào trận làm quân giặc hoảng sợ. Tên tướng nhà Minh là Mã Kỳ, mỗi khi nghe đến đội quân khuyển của ông lại kinh hãi.

Có lần, Nguyễn Xí cho buộc vào cổ đàn chó những chiếc đạc (chuông) ngựa, khi chó chạy sẽ phát ra tiếng kêu như kỵ mã. Ban đêm, ông dẫn quân đến vây trại giặc Minh rồi cho đánh trống reo hò ầm ĩ, xua chó chạy quanh trại.

Quân Minh nghe tiếng đạc ngựa, lại thấy tiếng trống thúc, quân reo rất hốt hoảng tưởng bị tấn công, nhưng không rõ binh lực thế nào nên không dám ra đánh. Chúng đành dùng cung nỏ bắn ra như mưa. Cứ làm như vậy đến gần sáng, nghĩa quân thu nhặt được hàng vạn mũi tên.

Nghĩa quân Lam Sơn và nhân dân hết lời ca ngợi Nguyễn Xí, xem việc lập kế lấy tên giặc không kém gì mưu của Khổng Minh dùng thuyền rơm “mượn tên” của Gia Cát Lượng trong trận Xích Bích thời Tam Quốc. Trong 10 năm kháng chiến gian khổ, Nguyễn Xí cùng đàn chó của mình tham gia nhiều trận đánh quan trọng như cuộc vây hãm thành Đông Quan, hạ thành Xương Giang, hay như chiến dịch tiêu diệt và bắt sống gần 10 vạn quân Minh sang tăng viện năm Đinh Mùi (1427).

Đánh giá về Nguyễn Xí, vua Lê Thánh Tông từng viết trong sách sử: “Khí độ trầm lắng mà hùng mạnh, độ lượng lớn mà cương nghị hơn người; giúp Cao Hoàng (Lê Lợi) khi mở nước trăm trận gian nan, phò Tiên Khảo (Lê Thái Tông) giữ giang sơn, hết lòng giúp rập; ra ngoài thì trọn chức tướng võ, vào trong thì vẹn phận tướng văn, nghĩa tôi con thật khó có ai sánh kịp”.

Năm Mậu Thân (1428), Lê Lợi lên ngôi vua, Nguyễn Xí được xếp vào hàng "khai quốc công thần". Năm Thuận Thiên thứ hai (1429), nhà vua cho khắc biển công thần, khi bàn công, ông đứng vào hàng thứ năm, được phong tước Huyện Hầu. Để thể hiện sự ưu ái đặc biệt cho những người có công lớn trong khởi nghĩa, Lê Lợi đã ban quốc tính cho Nguyễn Xí là Lê Xí. Với tấm lòng trung quân ái quốc, Nguyễn Xí đã phục vụ dưới 4 triều vua Lê: Vua Lê Thái Tổ, vua Lê Thái Tông, vua Lê Nhân Tông và Lê Thánh Tông. Ông có nhiều công lao to lớn đối với nhà nước Đại Việt.

2 năm sau khi ông mất, vua Lê Thánh Tông lệnh cho xây dựng Đền thờ ông tại quê nhà theo chế độ quốc lập (nhà nước dựng nên) và quốc tế (nhà nước tế tự). Đền thờ Nguyễn Xí được trùng tu quy mô nhất vào những năm 20 của thế kỷ XX. Đền thờ là một quần thể kiến trúc đẹp, cổ kính có nhiều giá trị lịch sử, văn hóa. Với những giá trị to lớn, đặc biệt năm 2020, quần thể di tích Lăng mộ và Đền thờ Nguyễn Xí đã được Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt.

Nguồn: Bản tin Thanh Hóa ngày mới 30/9/2023

Nguyễn Xí quê gốc Nghi Xuân (Hà Tĩnh) ông nội làm nghề muối. Cha là Nguyễn Hợp quen với Lê Lợi (đang giữ chức Đầu mục) nhờ việc đem muối đến bán ở Thanh Hóa. Năm lên 9 tuổi (1405), Nguyễn Xí mồ côi cả cha mẹ. Có nhiều giai thoại phủ màn sương huyền ảo chung quanh cái chết của Nguyễn Hợp nhưng đều chung chi tiết là do hổ vồ.

Nguyễn Xí cùng anh là Nguyễn Biện ra làm con nuôi Lê Lợi, anh em được giao việc nuôi dạy 100 con chó. Được huấn luyện chu đáo, cẩn thận, chắc là theo thủ thuật riêng đặc biệt, đàn chó nhất nhất đều tuân theo hiệu lệnh, Lê Lợi coi đó là việc "phi thường" và khẳng định người dạy sau này ắt có "hành động phi thường"! Năm 1418, Lê Lợi phất cờ khởi nghĩa, anh em Nguyễn Xí có mặt từ đầu. Nguyễn Biện sớm hy sinh. Nguyễn Xí trở thành một trong những vị tướng xuất sắc nhất.

Đền thờ Thái sư Nguyễn Xí.

Huyền thoại kể ông có biệt tài nuôi dạy thú. Đàn chim bồ câu được ông dạy làm nhiệm vụ đưa thư vừa giữ được bí mật, nhanh chóng lại rất hiệu quả. Những khi nghĩa quân bị bao vây hay hành quân xa thì mạch máu giao liên là những chú chim vô cùng quý giá. Ông còn huấn luyện đội trâu nhà thành trâu chiến (ngưu binh). Những khi lâm trận, bất ngờ hàng trăm con trâu xông vào đội hình giặc dùng sừng mà húc. Ngựa chiến đối phương sợ hãi không dám tiến bước...Nghĩa quân cưỡi ngựa phía sau dùng cung nỏ mà diệt địch...Hàng trăm thớt voi chiến (tượng binh) được ông huấn luyện và trực tiếp chỉ huy khi lâm trận rầm rập khí thế đuổi quân thù...

Cách ông dạy thú rất đặc biệt, ngoài cách tìm hiểu thật kỹ tiểu sử, tập quán, tính nết từng con, ông luôn ăn ngủ cùng, coi vật như bạn bè, như thân mình nên vật nuôi rất yêu thương, hiểu và nghe ông. Có chuyện tưởng là hoang đường nhưng ngẫm kỹ thì có cái lõi "hạt nhân hợp lý". Lần ấy bị bao vây, kẻ giặc quyết bắt sống ông. Đúng lúc vòng vây khép chặt nhất thì bỗng đâu cả rừng núi như rùng rùng chuyển động. Cả ngàn con trâu, con chó, cả trâu chó rừng lẫn trâu chó nhà ào ào xông tới mà húc mà cắn quân giặc rồi quây lấy chỗ ông ẩn nấp.

Ngày xưa người ta giải thích mối quan hệ giữa chủ và vật nuôi là "thần giao cách cảm", ngày nay bộ môn "Trường sinh học" giải thích đó là mối liên hệ sinh học tự nhiên. Con người và vật nuôi càng gần gũi thân thiết sẽ tự "thiết lập" mối liên hệ bằng mọi giác quan, đặc biệt là qua "linh giác" tức cảm nhận bằng linh cảm. Khi biết người thân nguy hiểm thì những con vật bạn bè sẽ đến ứng cứu. Điều này cũng thấy ở mối quan hệ con người cây xanh. Chủ nhà chẳng may mất, nếu không "đeo tang" cho cây trồng trong vườn thì chúng sẽ "buồn", héo dần rồi chết (!?). Nhưng tại sao cả chó rừng, trâu rừng? Phải chăng giữa các con vật thì giữa chúng dễ "liên lạc" hơn, dễ "rủ" được nhau.

Kháng chiến thắng lợi, Nguyễn Xí được phong tước hầu thứ 5 (trên 9 bậc) của triều đình. Ngày 24-4-1428, Bình Định vương Lê Lợi lên ngôi hoàng đế với niên hiệu Thuận Thiên. Nguyễn Xí trở thành một trong số đệ nhất khai quốc công thần, được thăng chức Long hổ thượng tướng quân và ban quốc tính (họ vua). Năm 1433, Lê Thái tổ qua đời. Nhận di chiếu ông cùng mấy vị cận thần lập Thái tử Nguyễn Long (10 tuổi) lên ngôi (Lê Thái Tông).

Năm 1442, vua băng hà đột ngột. Lê Bang Cơ lên ngôi khi mới 2 tuổi. Nguyễn Xí được sự tín nhiệm của triều đình giữ chức Phụ chính 6 năm liền. Năm 1446, Chiêm Thành xâm lược phía Nam, ông lại thân chinh đem quân đi chống giặc. Năm 1459, Nghi Dân giết vua Lê Nhân Tông lên ngôi lấy hiệu Thiên Hưng (sử gọi là "loạn Nghi Dân"). Lịch sử triều Lê anh hùng nhuốm thêm một màu đen bi kịch!

Hình ảnh anh hùng Nguyễn Xí cưỡi voi đánh giặc Minh xâm lược!

Các sách sử ("Đại Việt sử ký toàn thư", "Đại Việt thông sử", "Lịch triều hiến chương loại chí", "Việt sử tổng vịnh"), các thư tịch (gia phả) khi miêu tả lại quá trình phục hưng nhà Lê đều nhất nhất ghi công đầu cho Nguyễn Xí. Khi Nghi Dân lên ngôi, đang giữ chức Thái Bảo nhưng ông giả mù cáo bệnh từ quan. Biết tính tình cương trực, tài năng và uy tín của ông, bọn tay chân Nghi Dân tất không để ông yên, tìm cách hãm hại để trừ hậu họa. Chúng cho người đến nhà ông trêu ghẹo, hăm dọa, thử thách.

Vốn có tài xem cốt tướng (xem tướng bằng cách nắn gân, xương), nhân chuyện Phạm Đồn, một thân tín của Nghi Dân nhờ ông xem tướng. Ông đến vừa sờ nắn gân cốt chân tay vừa khen tốt số, khỏe mạnh... Khi sờ lên gáy thì ông điểm huyệt rồi rút dao giắt sẵn dưới hài đâm chết tên giặc đầu sỏ. Theo ám hiệu tiếng hô của ông, đồng thời cùng lúc hàng trăm nghĩa sĩ phục sẵn bên ngoài tràn vào bắt gọn lũ phản tặc. Tất nhiên Nghi Dân bị hạ bệ!

Nhưng chọn ai xứng đáng lên ngôi?

Nhiều vị tướng quốc muốn đưa Cung vương Khắc Xương, theo Lê Quý Đôn miêu tả, là người không chỉ là "đứng đầu trong các con thứ" mà còn "phong nhã đạm bạc, ăn mặc chỉ dùng dè sẻn, chất phác như một nho sinh". Với con mắt tinh tường, Nguyễn Xí cùng nhiều vị đồng lòng dốc sức lập ngôi cho Lê Tư Thành, vẫn theo miêu tả của Lê Quý Đôn là người "dáng điệu đứng đắn, thông minh hơn người", "không lộ anh khí ra ngoài, chỉ vui với sách vở đời xưa nay... Ưa điều thiện, thích người hiền, chăm chăm không mỏi". Lịch sử chứng minh cái nhìn của Nguyễn Xí là đúng đắn, sáng suốt!

Trở thành một minh quân hiếm có mà cái sự "minh" đầu tiên của Lê Thánh Tông là đánh giá về Nguyễn Xí: "Trẫm nghĩ xướng đại nghĩa để trừ hung tàn, ngươi đã có công như công yên được nhà Hán (dùng điển: Chu Bột giết họ Lã lập nên Hán Văn đế), lấy ngôi thượng công mà bàn phong thưởng, ngươi đáng được cái vinh dự cắt đất phân phong... Trước sau giữ trọn tiết tôi con. Giữ mình có đạo, hồn nhiên như ngọc chẳng khoe tươi. Nghiêm mặt ở triều, lẫm liệt như gươm mới tuốt...".

Thánh Tông tấn phong ông tước Á Quận công chức Sư phó (tức Thái sư đứng đầu trong Tam công: Thái sư, Thái phó, Thái bảo) làm thầy học của vua và hoàng tử. Năm 1464, Nguyễn Xí ốm nặng, Thánh Tông ra ban dụ: "Công của khanh trẫm chưa báo đền, bệnh của khanh sao đã nặng? Khanh nên lo cho ta, cơm nước cố ăn, thuốc thang cố chữa...".

Năm 1465, ông qua đời. Vua buồn, tỏ lòng thương tiếc phong tước Nguyễn Xí là Thái Sư Cương Quốc Công, bỏ ngự triều ba ngày, cho quàn thi hài ở điện Kính Thiên, tổ chức quốc tang, các quan văn võ đại thần cùng hội tế!... Như vậy, những ưu ái đặc biệt của vua Lê Thánh Tông, xét kỹ cũng tương xứng với công lao của ông.

Lịch sử ghi nhận Nguyễn Xí là nhân vật anh hùng văn võ song toàn, yêu lẽ phải, tận tâm tận lực, hy sinh hết mình vì lý tưởng trung quân. Từ hiện tượng đặc sắc này có thể rút ra một vài ý nghĩa về mối quan hệ lịch sử và huyền thoại.

Như những vì sao phát sáng trong bầu trời văn hóa Việt, những hình tượng anh hùng kiệt xuất sẽ trở thành bất tử nhờ được sống thêm một đời sống mới, lung linh, huyền ảo và hấp dẫn hơn nhờ dân gian đã phủ lên họ màn sương khói mờ ảo thần thánh. Để rồi họ trở thành những cánh chim, bằng hai cánh sự thật và huyền thoại luôn chấp chới bay hướng về chân trời của cái đẹp. Điều này dẫn tới một tất yếu nghệ thuật: nhân vật lịch sử có thể sống mãi bằng phương thức huyền thoại (không gian huyền thoại, tính cách huyền thoại và một "ngữ pháp" huyền thoại).

Là anh hùng có công lớn, triều đình nhà Lê vinh danh ông chưa đủ, huyền thoại tiếp tục thêu dệt chân dung ông thêm tỏa sáng. Chùm chuyện ông Hoàng Mười (dân gian Nghệ An) tài năng đức độ cứu người nghèo được coi là hiện thân của anh hùng Nguyễn Xí vừa là "chức năng", vừa là "nhiệm vụ" của huyền thoại.

Sáng tạo huyền thoại là một cách sáng tạo văn hóa. Huyền thoại cũng chính là phương thức tồn tại của văn hóa. Còn người Việt Nam sẽ còn những Thánh Gióng, Sơn Tinh, Chử Đồng Tử... vì đó là những biểu tượng kết tinh những giá trị văn hóa! Nhà văn viết về lịch sử đồng nghĩa với việc sáng tạo huyền thoại!

Huyền thoại luôn là một cấu trúc hệ thống. Chi tiết bố Nguyễn Xí gặp con hổ mới đẻ đem về chăm bẵm nuôi nấng, lớn lên một lần theo chủ vào rừng, trong tình huống nhầm lẫn mà vồ chết chủ, nó đành chôn vào chỗ đất đắc địa...chính là một cách gián tiếp "cắt nghĩa" Nguyễn Xí sau này có tài nuôi các con vật!!!