Chăm sóc người bệnh tâm thần là một công việc vừa khó khăn, vừa vất vả lại không kém phần hiểm nguy. Mỗi bệnh nhân một tính cách khác nhau, có người trầm tính, ít nói, ngược lại có người khi thì đi lại lẩm bẩm trong miệng, hát hò, la hét, khóc rồi cười vô cớ...hoàn cảnh mắc bệnh của họ khác nhau có thể do di truyền, do mắc phải những cú sốc tinh thần, làm việc quá căng thẳng hay do bị áp lực từ cuộc sống mà phát bệnh và phần lớn các bệnh nhân có hoàn cảnh khó khăn, nhiều bệnh nhân không có người nhà chăm sóc nên mọi sinh hoạt hằng ngày đều do các điều dưỡng của bệnh viện phụ trách. Ai cũng biết rằng, điều trị, chăm sóc các bệnh nhân bình thường đã khó, huống chi là trực tiếp chăm sóc những bệnh nhân bị tổn thương về thần kinh, tâm thần thì càng khó khăn gấp bội. Luôn coi bệnh nhân như người trong gia đình, chịu khó, nhẫn nại và đặc biệt phải đặt chữ tâm lên hàng đầu là đức tính cần có nhất của một cán bộ y tế tại bệnh viện tâm thần. Hơn 10 năm thành lập Bệnh viện Tâm thần Bến Tre tuy có gặp nhiều khó khăn vất vả nhưng bệnh viện chúng tôi có thể thấu hiểu được bệnh nhân ở đây đều là đối tượng đặc biệt, gồm các bệnh tâm thần phân liệt, các rối loạn tâm thần, trầm cảm, động kinh, nghiện chất... Đặc biệt hơn những lúc bệnh nhân phát bệnh, có những người bệnh kích động đập phá đồ đạc, đánh người thân và đồng bệnh, nói nhảm, cho rằng cho người hại mình, bị ma quỹ ám…, có những bệnh nhân ca hát, nhảy múa cả ngày, lại có những người thu rút, sợ sệt, trốn trong góc phòng... khi điều dưỡng đến hỏi, họ sẽ có hành vi chống đối ,cộc cằn, nóng nảy, thâm chí tấn công nhân viên. Cho nên y, bác sĩ điều dưỡng làm việc ở môi trường này phải là những người thấu hiểu sâu sắc tình trạng bệnh của từng bệnh nhân mới có thể gắn bó lâu dài được.
Cụ thể, công việc ở các khoa lâm sàng tại bệnh viện buổi sáng, người bệnh được nhân viên khoa tập trung để tập thể dục
Ảnh BN tập thể dục buổi sáng
Sau đó người bệnh thường hay đi lang thang trong khuôn viên khoa, trò chuyện với nhau, với người thân nhưng cũng có người ngồi nói chuyện một mình. Khi thấy người lạ đến, nhiều bệnh nhân vội xúm lại để bắt chuyện làm quen. Thỉnh thoảng lại có tiếng la hét xen lẫn những lời chửi bới của người bệnh trong cơn kích động. hàng ngày các y bác sĩ, điều dưỡng, hộ lý thường xuyên nhắc nhở những người bệnh dọn dẹp, vệ sinh buồng bệnh sạch sẽ, điều dưỡng phải đôn đốc người bệnh hoặc làm toàn bộ, giúp bệnh nhân như đánh răng, rửa mặt, tắm giặt, gội đầu, gấp chăn, màn, cắt tóc, cắt móng tay...
Ảnh Các chị hỗ trợ cạo râu, cắt móng chân cho BN
Những bệnh nhân nặng thì điều dưỡng phải trực tiếp đút cơm cho bệnh nhân, những bệnh nhân trầm cảm nặng chống đối không chịu ăn uống thì điều dưỡng cho ăn qua sonde dạ dày.
Ảnh Nhân viên hỗ trợ BN ăn cơm
Những đêm trực, các điều dưỡng đi tua kiểm tra từng phòng bệnh để nhắc nhở bệnh nhân vào giường ngủ, nhắc bệnh nhân giăng màn, đắp chăn cho bệnh nhân, bởi các bệnh nhân tâm thần bị sa sút, người già bị bệnh tâm thần thường không tự chăm sóc bản thân được tốt. Để đảm bảo cho người bệnh luôn được chăm sóc chu đáo. Khi mắc bệnh tâm thần, nhiều người bệnh thường có định kiến, có ý nghĩ muốn chết, tìm mọi cách để tự sát. Cho nên y, bác sĩ, điều dưỡng luôn phải tiên lượng mọi tình huống có thể xảy ra và cử người theo dõi sát không để bệnh nhân thực hiện hành vi ảnh hưởng đến sức khỏe và tính mạng.
Trong công tác chăm sóc cho bệnh nhân dùng thuốc thường gặp những khó khăn, có bệnh nhân khi uống thuốc thấy thuyên giảm sau lại tự bỏ thuốc không chịu uống tiếp vì nhiều lý do như bệnh nhân phủ định bệnh, uống thuốc nóng trong người, tăng cân, đã khỏi bệnh nên không uống nữa,…cho nên dễ bị tái phát. Đối với các bệnh nhân này, người điều dưỡng phải kiểm tra người bệnh uống thuốc trước mặt mình, những trường hợp bệnh nhân bị kích động hoặc rối loạn cảm xúc thường là kê đơn thuốc để cắt cơn tại chỗ cho bệnh nhân kết hợp phương pháp phục hồi chức năng, điều trị tâm lý, tư vấn, nói chuyện nhằm giúp bệnh nhân bớt sợ hãi và ổn định nhanh hơn.
Ảnh BN xếp hàng chuẩn bị uống thuốc
Với những bệnh nhân tâm thần, ngoài sử dụng thuốc cho bệnh nhân thì điều trị tâm lý chiếm tới hơn 50% thời gian và hiệu quả trong điều trị bệnh. Bệnh nhân tâm thần cũng cần có cách ứng xử và thái độ phục vụ đặc biệt, các điều dưỡng thường gọi bệnh nhân bằng tên và nhớ rõ đặc điểm bệnh và hoàn cảnh của họ. Nhờ đó, điều dưỡng đã thiết lập mối quan hệ gần gũi, tạo niềm tin với bệnh nhân trong quá trình chăm sóc, điều trị người bệnh.
Những lúc người bệnh buồn chán vì nằm viện lâu không có người thân thăm nom muốn được về nhà sẽ có những hành động kích động, không kiềm chế cảm xúc, các y bác sĩ, điều dưỡng hiểu được tính tình mỗi bệnh nhân mà lựa lời an ủi, động viên để họ an tâm trở lại và sẻ chia tâm tư, nguyện vọng. Bệnh viện cũng đã tạo được không khí vui chơi, giải trí cho bệnh nhân tham gia như: đánh bóng chuyền, hát karaoke, trồng cây, làm cỏ, làm nhắc nồi, những buổi xem ti vi, sinh hoạt nhóm giúp bệnh nhân cảm thấy thoải mái tinh thần, quên đi những suy nghĩ tiêu cực.
Ảnh BN thực hiện các biện pháp lao động dưới sự hướng dẫn của nhân viên bệnh viện
Thường xuyên tiếp xúc với những bệnh nhân tâm thần nặng các điều dưỡng và y bác sĩ đã rút ra nhiều kinh nghiệm trong chăm sóc điều trị bệnh nhân tâm thần là không bao giờ đi trước bệnh nhân, không để vật sắc nhọn trong phòng bệnh và cách phản xạ nhanh lẹ để kịp thời đối phó các tình huống bất ngờ do người bệnh gây ra.
Những câu chuyện như: điều dưỡng vừa mở cửa phòng bệnh, bệnh nhân đã chạy trốn hay điều dưỡng bị bệnh nhân tấn công từ phía sau đã trở thành những bài học nằm lòng để nhắc nhở những điều dưỡng trẻ… Nguy hiểm là thế, nhưng những hành vi đó không làm cho điều dưỡng, y bác sĩ ghét bỏ bệnh nhân, trái lại chúng tôi cảm thấy cảm thông người bệnh nhiều hơn và muốn giúp họ sớm khỏi bệnh trở về nhà sống hòa nhập với gia đình và có thể lao động như những người bình thường khác.
Với quan điểm sức khoẻ tâm thần là một phần quan trọng của sức khoẻ nói chung, Tổ chức Y tế Thế giới [WHO] đã phát triển chương trình đào tạo nhằm hỗ trợ người cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khoẻ ban đầu trong việc chẩn đoán và điều trị các loại hình rối loạn tâm thần. Chương trình này bao gồm các phần liên quan đến các rối loạn tâm thần thường gặp: trầm cảm, lo âu, rối loạn sử dụng rượu, rối loạn giấc ngủ, mệt mỏi kéo dài [suy nhược] và các rối loạn dạng cơ thể. Những rối loạn này thường gặp ở tuyến cơ sở, và cán bộ y tế cơ sở là những người đóng vai trò chủ chốt trong quá trình phát hiện và quản lý các rối loạn tâm thần trong cộng đồng một cách hiệu quả.
Hệ thống chăm sóc sức khoẻ ban đầu rất đa dạng tại các quốc gia khác nhau, do vậy bộ tài liệu này được thiết kế linh hoạt để có thể điều chỉnh cho phù hợp với hoàn cảnh từng nước. Đây là công cụ trợ giúp trong chẩn đoán và quản lý các rối loạn tâm thần thường gặp qua việc nâng cao kiến thức, kỹ năng và thái độ của người cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khoẻ ban đầu. Tài liệu được trình bày ngắn gọn, thân thiện, theo định hướng quản lý, thiết kế linh hoạt dễ dàng điều chỉnh với nhu cầu từng quốc gia. Thế mạnh của tài liệu này là cách thiết kế theo dạng ‘bộ công cụ’ theo từng hợp phần. Giống như trò chơi ghép hình ‘lego’ của trẻ em, các hợp phần này có thể ráp lại hoặc tách rời tuỳ theo nhu cầu sử dụng. Người sử dụng có thể lựa chọn và điều chỉnh từng phần của ‘bộ công cụ’ sao cho phù hợp nhất với công việc của mình.
CÁC RỐI LOẠN TÂM THẦN THƯỜNG GẶP TRONG CHĂM SÓC SỨC KHỎE BAN ĐẦU
Giới thiệu
Các rối loạn tâm lý rất thường gặp ở các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ. Nghiên cứu cho thấy có tới 24% bệnh nhân tới khám ở bác sỹ chăm sóc sức khoẻ ban đầu có rối loạn tâm thần theo phân loại bệnh quốc tế lần thứ 10 [ICD-1O]. Phần lớn những bệnh nhân này [69% trên toàn thế giới] thường đến khám bệnh khi các triệu chứng đã biểu hiện trên thực thể và nhiều minh chứng khoa học cho thấy rất nhiều người bệnh không được phát hiện. Căn cứ trên thực tế rằng tỷ lệ mắc rối loạn tâm thần khá cao, cách thức điều trị còn nhiều tranh cãi và thực tế là các bác sỹ đã và sẽ tiếp tục điều trị các bệnh nhân theo cách riêng của họ, bộ tài liệu này được xây dựng, nhằm mục đích cung cấp một bộ công cụ thực tế và linh hoạt giúp các bác sỹ đánh giá và điều trị các vấn đề liên quan đến rối loạn tâm thần của bệnh nhân.
Hướng dẫn Đánh giá Rối loạn Tâm thần:
Bảng liệt kê [checklist] và Lưu đồ điều tra [flowchart] là những công cụ giúp đánh giá tình trạng trầm cảm, lo âu, rối loạn giấc ngủ, mệt mỏi kéo dài và các rối loạn dạng cơ thể không giải thích được. Bạn có thể lựa chọn một trong hai công cụ trên tùy thuộc vào cách thức của cá nhân. Nếu sử dụng Bảng kiểm, cần bắt đầu với các câu hỏi sàng lọc để giải thích tình trạng rối loạn và nếu tình trạng rối loạn được xác định rõ ràng, hãy đi tiếp xuống các phần phía dưới. Nếu sử dụng Lưu đồ, cần tham khảo thêm ICD-10 PC.
Thông tin có trong phiếu cầm tay:
Công cụ này được dùng khi nói chuyện với bệnh nhân để tìm hiểu các thông tin cơ bản liên quan đến từng loại hình rối loạn. 6 loại hình rối loạn thường gặp có 6 Phiếu cầm tay riêng:
Trầm cảm
Lo âu
Rối loạn sử dụng rượu
Rối loạn giấc ngủ
Mệt mỏi kéo dài [suy nhược]
Các rối loạn dạng cơ thể không giải thích được
Thông tin có trong tờ rơi:
Tờ rơi này có thể phát cho người bệnh nhằm giúp người bệnh hiểu rõ hơn về thông tin đã được cung cấp qua trao đổi với bác sỹ và khuyến khích người bệnh tham gia tích cực hơn vào quá trình điều trị. Mỗi loại hình rối loạn có một tờ rơi tương ứng:
Trầm cảm
Lo âu
Rối loạn sử dụng rượu
Rối loạn giấc ngủ
Mệt mỏi kéo dài [suy nhược]
Các rối loạn dạng cơ thể không giải thích được
Bảng hỏi:
Là một công cụ hỗ trợ cho chẩn đoán, bảng hỏi có thể được điền theo cách thức khác nhau. Bệnh nhân có thể điền bảng hỏi trước khi vào gặp bác sỹ hoặc sau lần gặp đầu tiên, có thể tự điền hoặc điền với sự trợ giúp của nhân viên phòng khám. Bảng hỏi này sẽ được sử dụng bất kỳ lúc nào trong quá trình điều trị.
Đĩa: Thông tin phần 3 và 4 đã được chuyển tải vào đĩa và được cung cấp hoặc nhân bản miễn phí.
Một số lưu ý chung
Trong quá trình phỏng vấn hãy lưu ý đến những câu trả lời mơ hồ hoặc lảng tránh của người bệnh. Bệnh nhân thường hay miễn cưỡng nói về tình trạng bản thân, do vậy nên:
hỏi các câu hỏi mở
hiểu và cảm ơn những câu trả lời của người bệnh
nhạy cảm với những cảm xúc của bệnh nhân
chú ý đến ngôn ngữ cơ thể và giọng nói của người bệnh
để người bệnh nói tự do và thể hiện cảm xúc của họ
trấn an người bệnh về tính bảo mật của thông tin họ cung cấp
luôn cởi mở
khuyến khích người bệnh tìm kiếm sự hỗ trợ của gia đình và bạn bè
Khi chẩn đoán, trong trường hợp mắc nhiều loại rối loạn [ví dụ: nếu người bệnh được xác định có nhiều hơn một loại rối loạn]:
tốt nhất nên điều trị chứng rối loạn sử dụng rượu trước nếu có biểu hiện
nếu người bệnh có trạng thái tâm lý chán nản, buồn hoặc mất hứng thú, nên điều trị chứng trầm cảm trước khi tập trung vào chứng lo âu hay các triệu chứng cơ thể không giải thích được
nếu người bệnh có biểu hiện lo âu, nên điều trị tập trung vào lo âu hơn là các triệu chứng cơ thể không giải thích được bởi những triệu chứng này sẽ tăng lên khi người bệnh mắc cả hai loại hình rối loạn.
Lưu ý khi chuyển bệnh nhân
Bác sỹ và các chuyên gia cần hiểu rằng mục đích chính của bộ tài liệu này không phải để thay thế chuyên gia, mà để mở rộng thêm chuyên môn về tâm thần cho các bác sỹ nói chung và tăng cường sự hợp tác và liên lạc giữa người cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khoẻ ban đầu với các chuyên gia tâm thần. Cuốn tài liệu này được biên soạn dựa trên tư tưởng đó.
Cần chuyển bệnh nhân đến bác sỹ tâm thần hoặc trung tâm điều trị trong các trường hợp dưới đây:
nếu bệnh nhân có dấu hiệu muốn tự tử hoặc đã tự tử vài lần gần đây
nếu bệnh nhân là người già, lú lẫn hoặc không có tiền sử bệnh rõ ràng
nếu biểu hiện rối loạn quá nặng, ví dụ: sút/tăng cân nhiều, cơ thể tàn tạ do uống nhiều rượu, có biểu hiện thu mình xa lánh cuộc sống xã hội, cố gắng bỏ rượu nhưng không thành công vài lần.
nếu kết quả chẩn đoán không rõ ràng
nếu điều trị thất bại sau khi bệnh nhân đã thử dùng thuốc
nếu việc quản lý bệnh nhân yêu cầu phải nằm viện hoặc chăm sóc đặc biệt, ví dụ: rất hung hăng, kích động hoặc tự tử
nếu bệnh nhân bị mắc nhiều bệnh nặng khiến cơ thể suy sụp hoặc các rối loạn tâm thần khác.
Phân loại bệnh quốc tế ICD-1O
Chương 5 của phân loại bệnh quốc tế ICD-10 PC giới thiệu các thông tin cần thiết để trợ giúp bệnh nhân rối loạn tâm thần. Phần này hướng dẫn các bác sỹ chăm sóc sức khoẻ ban đầu tự chẩn đoán và và quản lý khi họ gặp bệnh nhân có dấu hiệu rối loạn tâm thần. Phần này cũng hướng dẫn cách nói chuyện với người bệnh và người nhà bệnh nhân, tư vấn những gì, kê thuốc nào, khi nào người bệnh cần đến gặp chuyên gia về tâm thần. Nói tóm lại, chương 5 của ICD-10 PC cung cấp những kiến thức khoa học về sức khoẻ tâm thần một cách dễ hiểu nhất tới các bác sỹ nói chung.
Các nhóm bệnh phân loại dựa trên các tiêu chí:
Tầm quan trọng của tìm hiểu các rối loạn tâm thần trong sức khoẻ cộng đồng [VD: tỷ lệ mắc, tình trạng nhiễm và chết, gánh nặng đối với gia đình và cộng đồng, nguồn lực cần thiết để chăm sóc người bệnh];
Phương thức quản lý hiệu quả sẵn có và được chấp nhận [VD: can thiệp có khả năng mang lại kết quả tốt cho người bệnh và gia đình sẵn có trong hệ thống chăm sóc sức khoẻ ban đầu được người bệnh và cộng đồng chấp nhận];
Có sự thống nhất về phân loại bệnh và quản lý bệnh [VD: thống nhất giữa bác sỹ với chuyên gia tâm thần về cách thức chẩn đoán và quản lý bệnh];
Áp dụng được ở các nền văn hoá khác nhau [VD: các cách nhận biết và quản lý bệnh cần phải áp dụng được với các nền văn hoá khác nhau và với các hệ thống y tế khác nhau];
Tương ứng với phân loại bệnh ICD-10 nói chung [VD: từng chẩn đoán và nhóm chẩn đoán cần tương ứng với ICD-10].
Tất cả các chẩn đoán đề cập trong bộ tài liệu này đều rất phổ biến tại các cơ sở y tế và phương thức quản lý được xây dựng cho từng bệnh.
Hướng dẫn Chẩn đoán và Quản lý các Rối loạn Tâm thần trong Chăm sóc Sức khoẻ Ban đầu
Đối với 25 loại hình bệnh kể trên, hướng dẫn quản lý và chẩn đoán được xây dựng cho từng loại.
Hướng dẫn Chẩn đoán
Các triệu chứngĐặc điểm chẩn đoán
Chẩn đoán phân biệt
Hướng dẫn Quản lý
Thông tin cơ bản về người bệnh và gia đìnhTư vấn cho người bệnh và gia đìnhKê thuốc
Khám tư vấn bác sỹ chuyên môn